Білім айнасы Республикалық газет Берниязова Анаргуль Тагибергеновна,
Астана қаласы әкімдігінің
№82 “Айару” балабақшасы әдіскері
педагог-модератор
Танымдық дағдыларын дамытуда қарапайым эксперименттердің алатын орны
Балалардың танымдық іс-әрекетіне арналған жұмысты талдай отырып, балалардың көбіне енжар, әртүрлі фактілерді салыстыру, гипотезаны алға тарту, қорытынды шығаруда қиналатынын байқаймыз. Осылайша, экспериментті ұйымдастыру шараларының жүйесін әзірлеу мәселесі өзекті екенін көруге болады.
Зерттеу әрекеті балалардың танымдық белсенділігін дамытады, өз бетінше әрекет етуге, жұмысты жоспарлауға және оны оң нәтижеге жеткізуге үйретеді.
Ересек адамның көмегімен және өз бетінше бала қоршаған әлемде әртүрлі байланыстарды игереді: құрдастарымен және ересектермен сөйлесу байланысына түседі, алған әсерлерімен бөліседі, әңгімеге қатысады.
Мектепке дейінгі білім беруді модернизациялау тенденциясын ескере отырып, заманауи желілік технологиялардың көптігі, бала санасына білімді игеруге қиындық тудырмайтындай етуде.
Эксперимент баланың эмоционалдық көңіл-күйіне, оның шығармашылық қабілеттерінің дамуына жақсы әсер етеді. Олар балаларға зерттелетін объектінің әртүрлі аспектілері, оның басқа объектілермен және қоршаған ортамен байланысы туралы нақты түсініктер береді. Эксперимент барысында баланың есте сақтау қабілеті нығайа түседі, оның ойлау процестері белсендіріледі, өйткені талдау және синтез, салыстыру және жіктеу, жалпылау және экстраполяция операцияларын орындау қажеттілігі үнемі туындайды. Көргенін баяндау, ашылған заңдылықтар мен қорытындыларды тұжырымдау қажеттілігі сөйлеу тілін дамытуды ынталандырады. Мектеп жасына дейінгі балалардың эксперименттік іс-әрекетінің негізгі мақсаты – еркін шығармашылық тұлғаны дамыту. Балалар эксперименті – мектеп жасына дейінгі балалардың жаратылыстану идеяларын оқыту және дамыту әдістерінің бірі. Тәжірибелік іс-әрекет барысында мектеп жасына дейінгі бала бақылауға, ой елегінен өткізуге, салыстыруға, сұрақтарға жауап беруге, қорытынды жасауға, себепті байланыс орнатуға, қауіпсіздік ережелерін сақтауға, жанды және жансыз табиғат, құбылыстар мен дүние заттары туралы түсініктерін тереңдетуге үйренеді.
Өсімдік бөлшектерінің құрылымы, мәні, қызметі, өзгерістері
Тамырлар не үшін қажет?
Міндеттері: Өсімдіктің тамыры суды сіңіретінін дәлелдеу; өсімдік тамырларының қызметін нақтылау; өсімдіктің құрылысы мен қызметі арасындағы байланысты орнату.
Материалдар мен құрал-жабдықтар: тамыры бар герань немесе бальзамин сабағы, сабағына арналған ойығы бар қақпақпен жабылған суы бар ыдыс.
Барысы: Балалар тамыры бар бальзамин немесе герань сабағын зерттейді, тамырдың өсімдікке не үшін қажет екенін (тамырлар өсімдікті жерге бекітеді), олар суды қабылдайды ма, соны анықтайды. Тәжірибе жүргізіледі: өсімдікті іші көрінетін ыдысқа орналастырады, су деңгейі белгіленеді, ыдыс ойығы бар қақпақпен тығыз жабылады. Бірнеше күннен кейін суға не болғанын, судың азайып қалғанын анықтайды. Балалар 7-8 күннен кейін суды тағы тексеріп, және тамырда суды сіңіру процесі жүргені жайлы болжайды. Балалар нәтижені суретпен салады.
Судың қозғалысын тамыр арқылы қалай көруге болады?
Міндеттері: Өсімдік тамырының суды сіңіретінін дәлелдеу, өсімдік тамырларының қызметін нақтылау, құрылысы мен қызметі арасындағы байланысты орнату.
Материалдар мен құрал-жабдықтар: Тамыры бар бальзамин немесе герань сабағы, тағамдық бояуы бар су.
Барысы: Балалар тамыры бар герань немесе бальзамин сабағын жақсылап қарайды, тамырлардың қызметін нақтылайды (олар топырақтағы өсімдікті нығайтады, одан ылғал алады). Ал тамырлар жерден тағы не ала алады? Балалардың ойлары талқыланады. Тағамдық бояуды — «тамақтану» ретінде, оны суға қосып, араластырады. Тамырлар тек суды ғана емес қабылдай алатын болса, не болуы керек екенін біліңіз (омыртқа басқа түске айналуы керек). Бірнеше күннен кейін балалар тәжірибе нәтижелерін бақылау күнделігі түрінде сызады. Олар топырақта оған зиянды заттар табылған жағдайда өсімдікке не болатынын көрсетеді (зиянды заттарды сумен қабылдаған өсімдік өледі).
Бірінші тамыр шыға ма, әлде сабағы ма?
Міндеттері: Тұқымнан алдымен не шығатынын анықтау.
Материалдар мен құрал-жабдықтар: Бұршақ тұқымдастар (бұршақ, үрмебұршақ), дымқыл шүберек немесе қағаз майлықтар, іші көрінетін ыдыстар, өсімдік құрылымының таңбаларын қолданатын эскиз
Барысы: Балалар ұсынылған тұқымдардың кез келгенін таңдайды, өнуіне жағдай жасайды, яғни жылы жерге қояды. Алдымен ыдысқа шүберекті немесе қағаз майлықты жаяды, үстіне тұқымдарды себеді, одан соң қайта шүберекпен немесе қағаз майлықпен жабады. Дымқылдап су бүркіп отырады. Ағымдағы өзгерістерді күнделікті 10-12 күн бойы бақылайды, алдымен бұршақтан тамыр пайда болады, содан кейін сабақтар кетеді; тамырлар өседі, бұршақтың үстіңгі жағына көбірек шығады.
Сорғыш өсімдік
Міндеттері: Өсімдіктің тамыры суды сіңіретінін, ал сабағы оны өсімдіктің тұла бойына тарататынын дәлелдеу; алған білімдерін пайдалана отырып, тәжірибені түсіндіру.
Материалдар мен құрал-жабдықтар: Ұзындығы 3 см резеңке түтікке салынған қисық шыны түтік; үлкен дайын өсімдік, іші көрінетін ыдыс, түтікті бекітетін ұстағыш.
Барысы: Балаларға тәрбиеші бальзамин өсімдігінің бір сабағын үзіп алып, оларды суға салуды ұсынады. Резеңке түтіктің ұшын сабақтан қалған діңгекке салады. Түтікті бекітіп, бос ұшын іші көрінетін ыдысқа түсіреді. Не болып жатқанын бақылай отырып, топырақты дымқылдайды (біраз уақыттан кейін шыны түтікте су пайда болады және ыдысқа аққанын көреді). Неліктен екенін анықтауға көшеді (топырақтағы су тамыр арқылы сабаққа жетіп, әрі қарай кетеді). Балалар тамыр мен сабақтың қызметі туралы білімдерін пайдалана отырып түсіндіреді. Нәтижесін суретке салады
Жанды бөлік
Міндеттері: Тамырлы көкөніс дақылдарында өсімдікке қажетті қоректік заттар қоры бар екенін анықтау.
Материалдар мен құрал-жабдықтар: Тегіс ыдыс, тамырлы көкөніс: сәбіз, шалқан, қызылша.
Барысы: Балалар тамырлы көкөніс дақылдарда азық қоры бар-жоғын анықтауды қарастырады. Балалар тамырлы көкөністің атын анықтайды. Содан кейін олар тамыр дақылын жылы, жарық жерге орналастырады, жасыл желектердің пайда болуын бақылайды, шығармашылық жұмыспен, яғни ермексазбен мүсінін жасайды, тамыр дақылы пайда болған жапырақтарды қоректендіреді деген қорытынды жасайды. Тамырлы көкөніс дақылы жарты биіктікке өскенде, кесіліп, суы бар тегіс контейнерге салынып, жылы, жарық жерге қойылады. Балалар жасыл желектің өсуін бақылайды, бақылау нәтижесін суретке салады. Бақылау жасыл желектер қурап қалғанша жалғасады. Балалар түбірлік дақылды тексереді, ол жұмсақ, былқылдақ, дәмсіз болады, онда сұйықтық аз болып көрінеді).
Ішінде не бар?
Міндеттері: Сабақ неліктен жапырақтарға су өткізе алатынын анықтау. Діңнің құрылымы оның функцияларына байланысты екенін растаңыз.
Материалдар мен құрал-жабдықтар: Сәбіз сабағы, ақжелкен, ағаш блоктар, лупа, су құйылған ыдыс, кез келген өсімдік, белсенділік алгоритмі (қосымша, 6-сурет).
Барысы: Балалар жасыл желекке тамсана отырып, өсімдікті қарап шығады. Олар тамырдағы судың жапырақтарға қалай түсетінін анықтайды (ол сабақтардан өтті). Бұл үшін сабақтарда (тесіктерде) не болуы керек екенін түсіндіріңіз. Болжам ақжелкен немесе сәбіз сабағының кесіндісін үлкейткіш әйнек арқылы тексеру арқылы тексеріледі. Сабақты саусақтарымен қысады, оның ішінде су барын анықтайды. Ағаш жолақтарды үлкейткіш әйнекпен тексеріңіз. Суға батыру, судың өтуі үшін барларда тесіктердің болуын анықтаңыз.
Су жапырақтарға жеткізіледі
Міндеттері: Сабақ жапырақтарға су өткізетінін дәлелдеу.
Материалдар мен жабдықтар: Бальзам сабағы, бояуы бар су; қайың немесе көктерек барлар (боялмаған), суы бар жалпақ контейнер, тәжірибе алгоритмі.
Барысы: Балалар тамыры бар бальзам сабағын зерттеп, құрылысына (тамыр, сабақ, жапырақ) назар аударып, тамырдан судың жапырақтарға қалай түсетінін талқылайды. Ересек адам судың сабақ арқылы өтетінін тексеру үшін түсті суды пайдалануды ұсынады. Балалар болжанған нәтиже бар немесе онсыз тәжірибе алгоритмін құрайды. Болашақ өзгерістер туралы гипотеза көрсетіледі (егер түсті су өсімдік арқылы өтсе, оның түсі өзгеруі керек). 1-2 аптадан кейін тәжірибе нәтижесі күтілген нәтижемен салыстырылады, сабақтардың қызметі туралы қорытынды жасалады (суды жапырақтарға өткізеді).
Балалар лупа арқылы боялмаған ағаш кесектерді қарайды, олардың тесіктері бар екенін анықтайды. Олар жолақтардың ағаш діңінің бөлігі екенін анықтайды. Ересек адам судың олар арқылы жапырақтарға өтетін-өтпейтінін білуді ұсынады, көлденең қимасы бар жолақтарды суға түсіреді. Балалармен бірге штангаға не болатынын анықтайды, егер діңдер су өткізе алса (барлар сулануы керек). Балалар жолақтардың сулануын, су деңгейінің штангаға көтерілуін көреді.
Түзетілген сабақ өзегі
Міндеттері: Сабақ жапырақтарға су өткізетінін дәлелдеу.
Материалдар мен жабдықтар: Құрғаған балдыркөк немесе сәбіз сабағы, суға арналған ыдыстар, белсенділік алгоритмі (Қосымша, 7-сурет).
Барысы: Балалар балдыркөктің немесе сәбіздің екі сабағын қарастырады: біреуі жаңа піскен, екіншісі қурап қалған. Бір-бірінен қалай және неліктен ерекшеленетінін анықтайды (жаңа сабақта су көп, ол күшті, қатты; қураған сабақта су аз, жапырақтары түсіп кеткен, сабағы жұмсақ). Балалар әр сабақтың бөліктерін кесіп, суды сығып, мөлшерін салыстыру арқылы өз болжамдарын тексереді. Олар сабақты суға салады, бір-екі күннің ішінде өзгерісін байқайды (солған сабақ түзеледі, жапырақтар көтеріледі).
Пайдаланылған әдебиеттер
- О,В. Дыбина, Н.П. Рахманова, В.В. Щетинина «Неизведанное рядом» Занимательные опыты и эксперименты для дошкольников Творческий Центр “Сфера” Москва 2002
- Каратаева И.П., Базылжанова Ж.Ж. Роль дидактических игр в формировании экологической культуры старших дошкольников. Заманауи білім, Қарағанды 2018
