Биология сабағында  функционалдық  сауаттылықты қолданудың ерекшеліктері

Оспанов Нұркелді
Қарағанды облысы,  Нұра ауданы Абай атындағы
Шұбаркөл жалпы білім беретін мектебінің
биология пәнінің мұғалімі

Аннотация
Бұл мақалада қазіргі білім берудің негізгі бағыттарының бірі ретінде биология сабақтарында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесі қарастырылған. Биология сабағында құзыреттілікке негізделген тапсырмалар оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға және дамытуға мүмкіндік береді.

Аннотация
В данной статье рассматривается развитие функциональной грамотности учащихся на уроках биологии как одного из основных направлений современного образования. Компетентностные задания на уроке биологии позволяют формировать и развивать функциональную грамотность учащихся.

Summary
This article deals with the development of students’ functional literacy in biology classes as one of the main directions of modern education. Competency-based tasks in the biology class allow to form and develop students’ functional literacy.

Кілт сөздер: функционалдық сауаттылық, биология, негізгі құзыреттер.
Қазіргі уақытта білім беру жүйесі өзгеруде. Оқушы тұлғасының ең маңызды құзіреттілігі – оқуға қабілетті, шығармашыл, әр түрлі мәселелерді өз бетінше шеше алатын, сыни тұрғыдан ойлай алатын, кез келген ақпаратты пайдалана алатын, білімін кеңейте алатын, өз сенімін қорғай алатын, шығармашылықпен айналысатын тұлға болып табылады. өзін, білімін практикада қолдану, яғни білім беру теориялық білімді күнделікті өмірде қолдану қажет болғанда функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталған [1].

Өмір бойы үнемі жинақталатын барлық білім, білік және дағдыларын адам қызметінің әртүрлі салаларындағы мүмкін болатын кең ауқымды мәселелерді шешуге, қарым-қатынас пен әлеуметтік қарым-қатынастар үшін пайдалана алатын адам функционалдық сауатты адам [2].

Биология сабақтары оқушылардың жаратылыстану сауаттылығын дамыту үшін көптеген мүмкіндіктер береді: алған білімдерін практикада қолдануға және оны әлеуметтік бейімделу процесінде пайдалануға үйрету, құбылыстар мен процестерді түсіндіру, гипотеза қою, сұрақтар қою және оған жауап беру, мінез-құлық дағдыларын дамыту. талдау және синтез, зерттеу, тәжірибе жасау және бұрын алған білімдерін пайдалана отырып қорытынды жасау. Бұған құзыреттілікке негізделген тапсырмаларды, эксперименттік жұмыстарды, процестерді, құбылыстарды, фактілерді, қорытындыларды зерттеу, талдау және синтездеу, сабақта студенттердің іс-әрекетін ұйымдастыру формалары болуы керек әдістемелік құралдар көмектеседі, онда олар алған білімдерін сабақта қолдана алады. өмір тәжірибесі бойынша.

1) «Егер… не болады?», «Түсіндіруге тырыс… — құбылыстар мен фактілерді түсіндіруге арналған тапсырмалар.
2)«Қалай білуге ​​болады?» когнитивтік әдістерді қолдану.
3) «Қорытынды жасау және түсіндіру…қорытынды жасау дағдыларын дамыту, өмір тәжірибесін ұсынылған ғылыми тәжірибемен салыстыру [1].

Биологияны оқыту үдерісінде оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесі жағдаяттық тапсырмаларды шешу және білімді жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана білу қабілеттерін дамыту аспектісінде жүзеге асырылады. Бұл тапсырмалар практикалық сипатта болуы керек. Сабақтар әрбір келесі тақырып студенттерге бұрынғы білімдерін қолдану мүмкіндігінің «шектерін» көрсететіндей етіп, студенттерді жаңа қозғалыстарды, пәндік материалда қозғалу жолдарын «мәжбүрлейді». Әрбір жаңа әрекет жасөспірімді жаңа әрекет ету тәсілімен қаруландыруы керек.

Функционалдық сауаттылық – бұл не?  Функционалдық сауаттылық бүгінгі таңда жеке тұлғаның негізгі білімі болып табылады. Оқушылардың дамуында төмендегідей құндылықтар маңызды болып табылады:

• Айналадағы өзгермелі әлеммен сәтті әрекеттесуге дайын болу;
• Әртүрлі (соның ішінде стандартты емес) оқу және өмірлік міндеттерді шешу қабілеті;
• Әлеуметтік қарым-қатынастарды құру қабілеті;
• Адамның сауаттылығын, одан әрі білім алуға ұмтылысын бағалауды қамтамасыз ететін рефлексиялық дағдылар жиынтығы.

Функционалды оқудың мақсаты белгілі бір мәселені шешу үшін ақпаратты табу. Функционалды оқу келесі дағдыларды меңгеруді көздейді:

• Ақпаратты табу
• Түсініп оқу – бұл жерде семантикалық оқу туралы айтылған.
• Алынған ақпаратпен жұмыс (бағалау, түсіндіру) – бұл жерде сыни тұрғыдан ойлау.
• Мәселелерін шешу үшін ақпаратты қолдану.

Бұл дағдылардың барлығы ерте балалық шақтан қалыптасады, олардың деңгейі мектепке дейінгі дамуға, ата-аналар мен мұғалімдердің ықпалына, мектеп бағдарламасына және адамның өзіне байланысты.

Мектепте жаһандық құзыреттіліктерді қалыптастыра алу үшін келесі сұрақтарға жауап беру қажет:

• Мектеп түлектері мәдениетаралық және басқа да (әлеуметтік, гендерлік) әртүрлілік көрінетін қоғамда өмір сүруге және жұмыс істеуге қаншалықты дайын?
• Оқушылар жаһандық жаңалықтарды қалай қабылдайды?
• Жаһандық проблемалар мен мәдениеттер арасындағы өзара әрекеттестік мәселелерін түсінеді және сыни тұрғыдан талдай алады?
• Мектептерде әртүрлілік пен мәдениет пен жаһанданудың өзара әрекеті туралы оқытудың қандай тәсілдері қазір қолданылуда?
• Мектеп оқушыларының – әртүрлі мәдениет өкілдерінің бірлескен жұмысын ұйымдастыру үшін қандай тәсілдер қолданылады?

PISA зерттеуі кем дегенде үш салада шығармашылық тапсырмаларда айтарлықтай айырмашылықтар бар екендігі туралы нақты дәлелдерге сүйенеді:

• Ауызша өрнек
• Көркем өрнек
• Әлеуметтік, ғылыми және математикалық есептерді шешу аймағында. Мұндай позицияны қабылдау тапсырмалардың құрамын алдын ала анықтайды, олардың арасында келесі топтар бөлінеді:

Функционалды сауаттылыққа арналған тапсырмалар – «әлеуметтік және ғылыми».

Тәжірибеде 7-9 сынып оқушыларына арналған тапсырмалардың келесі мысалдарын қолданамын:

1. Биология сабағында 8-сыныпта «Ас қорыту. Қоректік заттар: ақуыздар, майлар, көмірсулар, витаминдер. Бұл заттар ағзаға тамақпен бірге түседі. Дүкенге келіп, ірімшікті таңдағанда, әртүрлі этикеткаларды көресіз: ірімшік өнімі, табиғи ірімшік. Және сәйкесінше, сіз бұл азық-түлік өнімінің құнының айырмашылығына, сонымен қатар олардың әртүрлі сөрелерде орналасуына назар аударасыз… Табиғи ірімшіктердің құрамында пальма майы жоқ екені белгілі, бұл денеге зиянды әсер етеді.» Мәтінді мұқият оқып, мәтіндегі ақпаратты пайдалана отырып, сұраққа жауап беріңіз:

• Неліктен табиғи өнімдер – табиғи ірімшіктерді сатып алып, жеуіміз керек?

2. «Шын және жалған мәлімдемелер» әдістемесі

А. Бүйректің нефрондық-құрылымдық бірлігі.

1. Ағзада бірінші реттік несеп 1,5 л түзеді
2. Нефрон капсула мен бұралған түтікшеден тұрады.
3. фильтрация процесі ағзаның өздігінен улануына әсер етпейді
4. бүйректер организмнен зиянды заттарды шығаруға қатысады
5. Реабсорбция процесі – қан плазмасының сұйық бөлігінің шумақтан нефрон капсуласына түсуі.
6. Материалды талдау.

Жаңа туылған нәрестелер (әсіресе шала туылған нәрестелер) Робинсон рефлексін көрсетеді. Бала қолына түскен кез келген затты мықтап ұстайды. Осы рефлекстің мағынасын түсіндіріңіз. Болашақта балада бұл рефлекс не болады және неге?

Өсімдік жасушасының белгілерін сипаттайтын қасиеттердің тізімін жасаңыз.

4. Мәтіндегі бос орындарды толтыр: ……… — жүйке жүйесінің құрылымдық-қызметтік бірлігі. Ол… тұрады. және ….. Бір ұзын, сәл тармақталған өркен — …. және бірнеше қысқа өркен — …. .

Жүйке жасушасының ….. қабықпен жабылған ұзын процесі жүйке талшығы деп аталады, оның шоғырлары ….. ……. Қысқа өсінділердің шоғырлары ….. түзеді. … . Үсті дәнекер ұлпалы қабықпен жабылған жүйке талшықтарының жиынтығы ….. деп аталады (1-сурет).

5. Жағдайды модельдеңіз: адамда симптомдар бар: белінің ауыруы, ауырсынулы зәр шығару, құрғақ ауыз және шөлдеу. Эдема, сіз бұл адамға не кеңес берер едіңіз және неге?
6. Дыбыссыз сызбалармен жұмыс. «Өсімдіктің, жануардың бөліктерін, жасушаның құрылымдық бөліктерін белгіле» (оқулық мәтіні мен суреттерін талдау):
7. Ситуациялық тапсырмалар: Демалыс күндері балалардың демалыс лагерлерінің біріне ата-аналар келді. Балалар оларды жабайы гүл шоқтарымен қарсы алды. Лагерьде 700 бала бар. Бұл олардың аптасына шамамен 700 букет жинағанын білдіреді. Салдары өте тез сезілді. Қайсысы?
8. Жаратылыстану зерттеулерінің ерекшеліктерін түсіну: Ағаш діңіндегі қыналар сирек емес. Олар ағашты жай қоныстану орны ретінде пайдаланады, яғни. Бұлар «жалға алушылар». Бірақ үлкен қалаларда сіз ағаштарда қыналарды таба алмайсыз. Тапсырма: осы құбылысты түсіндіретін гипотезаңызды ұсыныңыз.
9. Тәжірибеге бағытталған тапсырмалар: Шөлде өсетін өсімдіктер суды тамшылап алу керек. Шөл өсімдіктерінің ауадан ылғал жинау әдісін елестетіп көріңіз.

Сонымен, сабақ іс-әрекетінде функционалдық сауаттылықтың қалыптасуын танымдық, ақыл-ой белсенділігін дамытуға, пәндік ынтасын арттыруға бағытталған түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, тапсырмалар жүйесі мен мәтінмен жұмыс жасау арқылы байқауға болады.Қорыта келе, функционалды сауатты адам – адам қызметінің, қарым-қатынас пен қоғамдық қатынастардың әртүрлі салаларындағы өмірлік міндеттердің барынша кең ауқымын шешу үшін өмір бойы үнемі жинақталатын барлық білім, білік және дағдыларды пайдалана алатын адам.

Пaйдaлaнғaн әдeбиeттep

1. «Қaзaқcтaн Pecпубликacындa білім бepуді жәнe ғылымды дaмытудың 2020 – 2025 жылдapғa apнaлғaн мeмлeкeттік бaғдapлaмacын бeкіту туpaлы», Қaзaқcтaн Pecпубликacы Үкімeтінің 2019 жылғы 27 жeлтoқcaндaғы № 988 қaулыcымeн бeкiтiлгeн.
2. Особенности формирования функциональной грамотности учащихся основной школы по предметам естественнонаучного цикла: Методическое пособие. — Астана: Национальная академия образования им. И. Алтынсарина, 2013. — 38 с.
3. Oб ocoбeннocтях пpeпoдaвaния ocнoв нaук в oбщeoбpaзoвaтeльных opгaнизaциях (в тoм чиcлe, peaлизующих инклюзивнoe oбpaзoвaниe) Pecпублики Кaзaхcтaн в 2014-2015 учeбнoм гoду. Инcтpуктивнo-мeтoдичecкoe пиcьмo. – Acтaнa: Нaциoнaльнaя aкaдeмия oбpaзoвaния им. И. Aлтынcapинa, 2014. – 181