Көркем еңбек және психологиялық даму: баланың шығармашылық жолындағы маңызды қадам

Таттибаева Гулжан Берликовна
Кәсіптік білім мамандығы бойынша педагогикалық  ғылымдар магистрі,
М.Х. Дулати атындағы Тараз  университетінің «Музыка және көркемдік білім» кафедрасының  аға оқытушысы, Тараз қаласы., Қазақстан

Орынбек Әнел Болатбекқызы
6В01403 – «Көркем еңбек және сызу мұғалімдерін даярлау» мамандығының 4-курс студент

Аңдатпа: Бұл мақалада көркем еңбек пәнінің оқушылардың психологиялық және тұлғалық дамуына қосатын үлесі жан-жақты қарастырылады. Мақалада шығармашылық қабілетті дамыту, ұсақ моториканы жетілдіру, эмоциялық интеллект қалыптастыру, зейінді шоғырландыру және болашақ мамандыққа бағдар беру мәселелері талданады. Әр бөлімде баланың шығармашылық жолындағы даму сатылары нақты мысалдармен сипатталып, көркем еңбек пәнінің маңыздылығы ашып көрсетіледі. Сонымен қатар, оқушылардың өмірлік дағдыларын қалыптастыруға бағытталған ұсыныстар беріледі.

Тірек сөздер: көркем еңбек, шығармашылық қабілет, ұсақ моторика, эмоциялық интеллект, тұлғалық даму, зейін, өмірлік дағдылар, психологиялық қолдау, топтық жұмыс, мотивация.

 Көркем еңбек – баланың тұлғалық және психологиялық дамуына ерекше ықпал ететін маңызды пәндердің бірі. Балалық шақ – шығармашылық әлеуеттің негізі қаланатын кезең, ал көркем еңбек сол әлеуетті жетілдіретін таптырмас құрал. Бұл пән арқылы бала тек эстетикалық талғамды ғана емес, сонымен қатар зейін қою, ойлау қабілетін жетілдіру, сабырлы болу және эмоцияларын дұрыс басқара білу сияқты психологиялық қасиеттерін де қалыптастырады. Әлемдік зерттеулер көркем еңбекпен айналысатын балалардың шығармашылық ойлауы, психологиялық тұрақтылығы жоғары болатынын дәлелдейді. Осы тұрғыдан алғанда, көркем еңбек пәні – болашақ тұлғаны жан-жақты қалыптастырудың тиімді жолы.

Көркем еңбектің баланың психологиялық дамуына әсері. Көркем еңбек тек сұлулық пен эстетиканы ұғыну емес, сонымен қатар баланың ішкі жан дүниесін тәрбиелейтін құрал. Бұл пән баланың өз сезімдерін білдіруіне, ішкі эмоцияларын шығаруға мүмкіндік береді. Мысалы, сурет салу, қолөнермен айналысу немесе мүсін жасау барысында бала өз ойларын нақты бейнелеп, шығармашылыққа еркіндік береді. Осылайша, көркем еңбек баланың өз-өзіне сенімділігін арттырып, эмоционалдық тұрақтылығын нығайтады.

Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту – оның жеке тұлға ретінде қалыптасуының маңызды аспектілерінің бірі. Бұл тұрғыда көркем еңбек тек эстетикалық тәрбие құралы ғана емес, сонымен қатар ойлау, елестету, моторика және шығармашылық дағдыларды жетілдірудің негізгі әдісі болып табылады.

Көркем еңбек -бейнелеу өнері, қолөнер, мүсіндеу, тоқу, құрастыру сияқты әртүрлі шығармашылық іс-әрекеттерді қамтитын сала. Бұл процестің балалар үшін маңызы зор, өйткені ол:

• Елестету мен қиялды дамытады – Балалар өз ойларын, сезімдерін, әсерлерін бейнелеу арқылы шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытады.
• Қол моторикасын жақсартады – Қағаз қиып, сазбен жұмыс істеп, сурет салып немесе мүсін жасаған кезде ұсақ моторика жетіледі.
• Эмоциялық интеллектті дамытады – Өнер арқылы бала өз сезімдерін білдіріп, ішкі әлемін сыртқы ортаға жеткізе алады.
• Шыдамдылық пен зейінді арттырады – Жаңа нәрсе жасау кезінде бала табандылыққа, еңбекқорлыққа үйренеді.

Баланың шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары

1. Қызығушылықты ояту-Бала өзін еркін сезінетін ортада ғана шығармашылық қабілеттерін аша алады. Сондықтан, ата-аналар мен мұғалімдер оның қызығушылығын қолдап, жаңа нәрселерді үйренуге ынталандыруы қажет.
2. Түрлі материалдармен таныстыру – Баланың түрлі материалдармен жұмыс істеуіне мүмкіндік беру керек (бояу, саз, қағаз, мата, табиғи заттар).
3. Қателіктерден қорықпауға үйрету – Баланың өз ойларын ашық жеткізуі үшін оны сәтсіздіктерден қорықпауға, әрбір жұмысын бағалауға үйрету маңызды.
4. Жетістіктерін мадақтау – Баланың еңбегін мадақтау, оның жасаған дүниесіне қызығушылық таныту шығармашылыққа деген ынтасын арттырады.

Көркем еңбек баланың тұлғалық дамуына, шығармашылық ойлауына, өзіне деген сенімділіктің артуына үлкен ықпал етеді. Оны тек хобби ретінде қарастырмай, жан-жақты даму мүмкіндігі ретінде бағалау қажет. Сондықтан ата-аналар мен мұғалімдер балаларды шығармашылыққа баулу үшін жағдай жасап, оларды еркіндік пен шабыттандыруға тырысуы керек.

Сонымен қатар, көркем еңбек бала бойындағы күйзелісті жеңілдету мен агрессияны басудың тиімді тәсілі бола алады. Әртүрлі материалдармен жұмыс істеу барысында бала өз энергиясын пайдалы арнаға бағыттап, ішкі тыныштыққа қол жеткізеді. Бұл – қазіргі заман балалары үшін өте маңызды қасиет. Сондықтан көркем еңбек тек шеберлік дағдыларын ғана емес, баланың психологиялық әл-ауқатын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Шығармашылық ойлау мен қиялды дамытудағы рөлі. Көркем еңбек шығармашылық ойлау мен қиялды дамытуға негізделген пәндердің бірі ретінде ерекше мәнге ие. Шығармашылық ойлау – проблемаларды стандартты емес жолмен шешу, ойларды еркін жеткізу, жаңа идеялар ұсыну қабілеті. Бұл қасиеттердің негізі балалық шақтан бастап қалыптасады. Көркем еңбек сабағында балаларға белгілі бір қалыпқа сыймайтын тапсырмалар беріледі. Мәселен, берілген тақырып бойынша еркін сурет салу немесе өз қалауы бойынша заттарды қолдана отырып, ерекше қолөнер бұйымдарын жасау барысында балалардың қиялы шарықтай түседі.

Қиял – адамның ішкі дүниесін байытып, оны түрлі жаңа идеяларға жетелейтін маңызды психологиялық құрал. Бала әртүрлі материалдармен жұмыс істегенде, қарапайым заттарды басқаша көріп, оларды жаңа қырынан танып үйренеді. Мысалы, түрлі-түсті қағаздардан табиғат көрінісін бейнелегенде бала табиғатты терең түсініп қана қоймай, оны ерекше түрде көркемдеп көрсетуге тырысады. Мұндай тапсырмалар баланың ойлау көкжиегін кеңейтіп, кез келген мәселені жаңа көзқараспен қарауға үйретеді.

Ұсақ моторика мен зейінді шоғырландырудың маңызы. Көркем еңбек сабағы баланың ұсақ моторикасын дамытудың тиімді құралы екені дәлелденген. Ұсақ моторика – саусақтардың икемділігі мен дәлдігінде көрініс табатын жүйке жүйесінің маңызды бөлігі. Мысалы, қағаз қию, моншақ тізу, түрлі сурет салу әдістері балалардың саусақ қимылдарын жетілдіреді. Ал бұл, өз кезегінде, олардың сөйлеу қабілетіне, логикалық ойлауына және жазу дағдыларына оң әсер

етеді. Психологтардың пікірінше, ұсақ моторикасы дамыған балалардың есте сақтау қабілеті жоғарырақ, олар тапсырмаларды шапшаң әрі ұқыпты орындайды.

Көркем еңбек балалардың зейінін шоғырландыруға үйретеді. Қазіргі заманда ақпарат көп болғандықтан, баланың назары жиі шашыраңқы болып келеді. Ал қолөнер немесе сурет салу барысында олар бір іс-әрекетке ұзақ уақыт бойы көңіл бөлуді, істі аяғына дейін жеткізуді үйренеді. Мұндай тәжірибе олардың шыдамдылық, табандылық және жауапкершілік сияқты қасиеттерін нығайтады. Осылайша, көркем еңбек сабағы баланың зейінін тұрақтандырып, сабақта да, күнделікті өмірде де мұқият болуға тәрбиелейді.

Эмоциялық интеллект пен өзін-өзі танудың қалыптасуы. Көркем еңбек тек шығармашылық шеберлікті ғана емес, баланың эмоциялық интеллектін дамытатын ерекше пәндердің бірі. Эмоциялық интеллект – өз эмоцияларын тану, оларды дұрыс басқару және өзгелердің сезімін түсіну қабілеті. Сурет салу, мүсін жасау немесе қолөнермен айналысу кезінде бала ішкі сезімдерін шығармашылық жұмыстары арқылы бейнелейді. Бұл – оның эмоциялық әлемін түсінуге және оны реттеуге мүмкіндік береді.

Кейде балалар өздерінің сезімдерін сөзбен жеткізе алмауы мүмкін. Ал көркем еңбек осы сезімдерді түрлі түстер, формалар немесе бейнелер арқылы білдірудің бір жолы болып табылады. Мысалы, бала көңіл-күйін ашық немесе күңгірт түстерді қолдану арқылы көрсетуі мүмкін. Мұндай шығармашылық үдеріс баланың өзін-өзі тануына, өз эмоцияларына талдау жасауына ықпал етеді.

Топтық жұмыстар кезінде бала достарымен пікір алмасып, өз ойын еркін жеткізуге үйренеді. Басқалардың жұмыстарын бағалай отырып, ол құрдастарының сезімін түсінуді, олардың шығармашылығына құрметпен қарауды меңгереді. Бұл баланың әлеуметтенуіне және қарым-қатынас дағдыларының қалыптасуына оң әсер етеді.

Жеке тұлғаның өзіндік бағасын қалыптастыру және жетістікті сезіну. Көркем еңбек бала бойындағы өзіндік бағаның дұрыс қалыптасуына ықпал етеді. Бұл пәнде бала шығармашылық жұмысының нәтижесін көзбен көріп, өз қолымен жасаған дүниесіне қуанады. Осындай сәттерде балада өзіне деген сенім артып, “менің қолымнан келеді” деген сезім қалыптасады. Әсіресе, мұғалім тарапынан мақтау немесе достарының жылы пікірлері баланың өз күшіне деген сенімін нығайтып, оған келесі жетістіктерге жету үшін ынта береді.

Бала көркем еңбек сабағында жасаған әрбір жаңа жұмысы арқылы алдыңғыдан жақсы нәтижеге қол жеткізуге тырысады. Осы арқылы оның ішкі мотивациясы артып, өзін жетілдіруге деген құлшынысы күшейеді. Жеке тұлғаның өзіндік бағасы дұрыс қалыптасқан бала өмірде кездесетін қиындықтарға төтеп беруге бейім болады, өйткені ол өз күшіне сенеді және кез келген мәселені шешуге дайын екенін сезінеді.

Көркем еңбек баланы жетістікке жету жолында сабырлылыққа, шыдамдылыққа және еңбектің маңыздылығын түсінуге тәрбиелейді. Әрбір шағын жетістік – баланың болашақта күрделі мақсаттарға ұмтылуына негіз болмақ.

Стресс   пен   шаршауды    жеңілдету   құралы    ретінде.   Қазіргі қоғамда    балалардың психологиялық жүктемесі жылдан-жылға артып келеді. Үздіксіз сабақтар, емтихандарға дайындық, ақпараттың шамадан тыс көптігі балалардың күйзеліске түсуіне себеп болуы мүмкін.   Мұндай    жағдайда    көркем    еңбек    сабағы баланың эмоционалдық шиеленісін бәсеңдететін тиімді құралға айналады. Қолөнермен айналысу, сурет салу немесе мүсіндеу кезінде бала тынышталып, өз ойларын ретке келтіріп, жағымсыз эмоциялардан арыла бастайды.

Зерттеулер көрсеткендей, шығармашылық әрекеттер стрессті төмендетіп, баланың миындағы жағымды гормондардың бөлінуіне ықпал етеді. Мысалы, бояулармен жұмыс жасау кезінде бала назары тек бояу таңдау, пішіндерді бейнелеу секілді әрекеттерге ауып, мазасыз ойлардан алшақтайды. Бұл үдеріс баланың өзін еркін сезінуіне және эмоционалдық тепе-теңдігін қалпына келтіруге көмектеседі.

Көркем еңбек – бұл медитацияға ұқсас тыныштандыратын тәжірибе. Сыныптағы жылы атмосфера, еркін шығармашылық орта баланың ішкі жан дүниесін байытып қана қоймай, оның психологиялық ауыртпалықтарын жеңілдетеді. Шығармашылықпен айналысу барысында бала күйзеліс пен шаршаудан арылып қана қоймай, өзіне қуаныш сыйлайтын іс-әрекеттерді табады.

Болашақ мамандыққа бағдарлау және өмірлік дағдыларды қалыптастыру. Көркем еңбек сабағы баланы болашақ мамандық таңдауға бейімдеудің алғашқы қадамдарының бірі болуы мүмкін. Шығармашылық қабілеттерін ерте жастан дамыту балаға өнерге, дизайнға, сәулетке, сәнге немесе қолөнерге қызығушылық тудыруы мүмкін. Бұл пәнде алған тәжірибесі мен дағдылары оның болашақ кәсіби жолын анықтауда шешуші рөл атқаруы ықтимал.

Сонымен қатар, көркем еңбек баланың өмірде қажетті практикалық дағдыларды меңгеруіне көмектеседі. Қолөнермен айналысу арқылы бала еңбекқорлыққа, ұқыптылыққа, уақытты тиімді пайдалануға және тәртіпті сақтауға үйренеді. Әртүрлі материалдармен жұмыс істегенде, ол ресурстарды үнемдеу, құрал-жабдықтарды дұрыс пайдалану, қауіпсіздік ережелерін сақтау секілді маңызды өмірлік дағдыларды игереді.

Бұдан бөлек, топтық жобалар кезінде балалар бірлесе жұмыс істеуді, өзара көмек көрсетуді және ортақ мақсатқа жету үшін ынтымақтасуды үйренеді. Мұндай тәжірибе олардың командамен жұмыс істеу, өз пікірін білдіру, өзгелерді тыңдау және ортақ жауапкершілікті сезіну қабілеттерін жетілдіреді. Бұл қасиеттер тек кәсіби өмірде ғана емес, күнделікті өмірде де аса қажет екені белгілі.

Жоғарыда көркем еңбек пәнінің балалардың психологиялық және тұлғалық дамуына қосатын үлесі жан-жақты талқыланды. Бұл пәннің шығармашылық қабілеттерді дамытып қана қоймай, баланың эмоционалдық тұрақтылығы мен өмірлік маңызды дағдыларын қалыптастырудағы рөлі ерекше екені дәлелденді.

Қазіргі білім беру жүйесінде көркем еңбек пәніне көбірек мән беру қажеттігі туындап отыр. Баланың ішкі жан дүниесін байытып, оның өз әлеуетін толық іске асыруына жағдай жасау – педагогикалық үдерістің басты мақсаттарының бірі болуы тиіс. Осыған орай мынадай ұсыныстар беріледі:

1. Көркем еңбек сабақтарында әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдану. Балалардың қызығушылығын арттыру үшін заманауи технологиялар мен дәстүрлі тәсілдерді үйлестіре отырып, сабақтарды түрлендіру қажет.
2. Шығармашылық еркіндік беру. Балаларды белгілі бір қатаң нұсқаулармен шектемей, олардың қиялы мен ой еркіндігін дамытуға мүмкіндік жасау маңызды. Әсіресе, өз идеяларын жүзеге асыруға жағдай жасау – олардың шығармашылық әлеуетін ашудың тиімді жолы.
3. Психологиялық қолдау көрсету. Көркем еңбек сабақтарында әр баланың еңбегін бағалап, оның жетістіктеріне назар аударып, оң пікір білдіру арқылы олардың өзін-өзі бағалау деңгейін көтеру қажет.
4. Топтық жобаларға көңіл бөлу. Балаларды бірлескен жұмысқа баулу арқылы оларды ынтымақтастыққа, өзара көмек көрсетуге және жауапкершілікке тәрбиелеуге басымдық беру керек.
5. Көрме ұйымдастыру. Оқушылардың жасаған туындыларын мектеп деңгейінде немесе қоғамда таныстырып, көрмелер мен шығармашылық байқауларға қатысуға мүмкіндік беру – олардың еңбегіне қоғамдық маңыз беріп, мотивациясын арттырады.

Осы ұсыныстарды жүзеге асыру арқылы көркем еңбек сабағы балалар үшін ерекше қызықты әрі пайдалы пәнге айналады. Бұл пән арқылы қалыптасқан шығармашылық, эмоционалдық және практикалық дағдылар олардың болашақта сан қырлы, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді. Көркем еңбек – тек өнерді үйрету емес, баланың өмірлік жолындағы маңызды қадамдарының бастауы екені әрдайым есте сақталуы тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Мұқанова Б.Ж., Жұмабекова Ф.Н. Қазіргі педагогикалық технологиялар. – Алматы: Жазушы,
2. Айтмамбетова Қ. Балалар психологиясы. – Алматы: Рауан,
3. Құрманалина Ш.Х., Мұқанова Б.И. Жеке тұлға дамуы мен тәрбиесі. – Астана: Фолиант,
4. Торн К. Творческое развитие детей: методы и практика. – Санкт-Петербург: Питер,
5. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. ҚР орта білім берудің мемлекеттік стандарты. – Нұр-Сұлтан: Білім, 2020.
6. Жұмабаева Г. Көркем еңбек арқылы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. – Алматы: Дарын, 2019.

Мұстафина Ш.К. Мектеп оқушыларының тұлғалық дамуы мен мотивациясын арттыру әдістері. – Астана: Фолиант, 2021