Жасөспірімдік кезеңдегі оқушылырдың тулғануына психологиялық көмек

Ыдрышева Мадина Жанибеккызы  
Астана қаласы
«№39 Кешкі (ауысымды) мектеп»
КММ педагог-психолог

 Жасөспірімдік кезеңдегі оқушылырдың тулғануына психологиялық көмек.

Балалардың әлеуметтік болмыс ретіндегі қалыптасуындағы ерекше кезең -жасөспірімдік кезең болып саналады. Бұл осы кезеңде баланың қарым-қатынас шеңбері кеңейіп, жаңарып отыратындығына, қоршаған әлемді, оның ішінде басқалармен қарым-қатынастың бағыты мен ерекшелігін анықтайтын әлеуметтік әлемді білу шекараларының кеңеюіне байланысты.

Бір жағынан, достарымен қарым-қатынаста қанағаттанбау жасөспірім өмірінің барлық салаларына әсер етеді: мінез-құлықтан академиялық үлгерімге дейін, кейде әртүрлі заңсыз әрекеттерге итермелейді. Осыған байланысты бірқатар маңызды психологиялық-педагогикалық проблемалар туындайды, ең алдымен оқшауланған тұлға мәселесі. Екінші жағынан, отбасы жасөспірімді мектепте оқуға, үй тапсырмаларын орындауға және күн тәртібін қатаң ұйымдастыруға байланысты жаңа жолмен басқара бастайды. Балаға қойылатын талаптарды күшейту, тіпті ең мейірімді түрде де, өзіне жауапкершілік жүктейді. Ситуациялық импульсивті қалаусыздықтан және міндетті өзін — өзі ұйымдастырудан қажетті бас тарту баланың басында жалғыздық сезімін тудырады, өзін жақын адамдарынан алыстатады — өйткені ол өзінің жаңа өмірі үшін жауап береді және оны өзі ұйымдастырады.

Жасөспірімнің негізгі кезеңі — оның балалық шақтан ересек жасқа ауысуы. Дамудың барлық аспектілері сапалы қайта құрудан өтеді, жаңа психологиялық білім пайда болады және қалыптасады. Бұл қайта құру процесі жасөспірім балалардың жеке басының барлық негізгі ерекшеліктерін, демек, адам өмірінің жасөспірім және ересек кезеңінде тұлғаның одан әрі дамуын анықтайды.

Мақсаты: оқу процесін оңтайландыру мақсатында әртүрлі жас шамасындағы балалардың қарым — қатынас ерекшеліктерінің психологиялық — педагогикалық негіздерін зерттеу.

Міндеттері:

• Психологиялық әдебиеттерді талдау негізінде жасөспірімнің жеке басының психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
• Өзін-өзі бағалаудың ерекшеліктерін және олардың қарым-қатынастың сәттілігімен байланысын анықтау;
• Жасөспірім кезіндегі қарым-қатынаста туындайтын қиындықтарды сипаттау;
• Диагностика нәтижелеріне талдау жасау.

Адамның жеке дамуы қоршаған әлеуметтік ортамен әртүрлі тікелей және жанама тікелей қатынастарды орнату процесінде, осы қатынастарды жүзеге асыратын және қалыптастыратын әлеуметтік қарым-қатынас процесінде жүзеге асырылады. Психологиядағы әлеуметтік орта ұғымымен қатар «дамудың әлеуметтік жағдайы» деген ұғым бар. Қарым-қатынасқа деген ұмтылыс жасөспірімнің өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Бұл құрдастар тобындағы жасөспірімнің мінез-құлқына әсер етеді: ол ересектермен қарым-қатынастан алыстап, құрдастарымен қарым-қатынаста белсенді болады.

Бағдарламада құрдастар тобының жасөспірімнің жеке басының қалыптасуына үлкен әсерін ескеру керектігін көрсетілді. Егер жасөспірім қарым-қатынас жасайтын топта асоциалды құндылықтар басым болса, олардың қарым-қатынас шеңберімен сәйкестендіруге деген ұмтылыс жеке тұлғаның деформацияланған дамуына әкелуі мүмкін.

Эмоциялық интеллект – психология ғылымында қарқынды зерттеу нысанына айналған өзекті мәселелердің бірі. Бұл мәселе бойынша мыңдаған кітаптар мен мақалалар жарыққа шығарылған, эмоциялық интеллектіні дамытуға арналған көптеген тренингтер жүргізіледі.

Эмоциялық интеллект – адамның өзінің және өзгелердің эмоциясын түсіну және олардың эмоциялық күйіне бейімделу икемділігі.

Эмоциялық интеллект идеясы Эдуард Торндайк, Джой Гилфорд, Ганс Айзенк сынды авторлар зерттеуге алған «әлеуметтік интеллект» ұғымынан шыққан. Когнитивті ғылымның қарқынды дамуына байланысты интеллектінің ақпараттық, «компьютер тәрізді» модельдеріне баса назар аударылып, ойлаудың аффективті жағына айтарлықтай мән беріле қоймады. Әлеуметтік интеллект ұғымы тану үрдісінің аффективті және когнитивті жақтарын байланыстырушы буын екендігі ескерілмеді. Кейін әлеуметтік интеллект саласы аясында адам танымын «есептеуші машина» емес, когнитивті-эмоциялық үрдіс ретінде қарайтын түсініктер қалыптаса бастады.

1990 жылы Питер Салоуей «эмоциялық интеллект» ұғымын алғаш анықтап, «Эмоциялық интеллект» атты мақаласын жарыққа шығарды. Питер Салоуей және оның авторласы Джон Майер эмоциялық интеллектіні «эмоцияда көрінетін тұлға көріністерін қабылдау және түсіну, интеллектуалды үрдістер негізінде эмоцияны басқару» ретінде анықтайды. Аталған ғалымдардың анықтауынша, эмоциялық интеллект төрт бөлімнен тұрады: 1) өзінің және басқа адамның эмоциясын қабылдау немесе сезіну қабілеті; 2) өз эмоциясын ақыл-ойға бағыттау; 3) эмоция көріністерін түсіну қабілеті; 4) эмоцияны басқара білу.

Қазіргі таңда эмоциялық интеллект феноменін, оның құрылымын, даму жолдарын одан әрі терең зерттеу өзекті, себебі аталған құбылыс – тұлға аралық өзара әрекеттесу үдерісінде адамдар арасында туындайтын эмоциялық үрдістер мен жай-күйлерді терең ұғыну арқылы адамдармен қарым-қатынасты оңтайландыру мүмкіндігін ашады. Сондықтан, эмоциялық интеллектіні тұлға бойында дамытуды біртұтас қоғамда психологиялық мәдениетті арттырудың маңызды факторы ретінде қарастыруға болады.

Ғалым-зерттеушілердің анықтауынша, эмоциялық интеллектінің төрт атрибуты бар:

Өзіндік сана. Тұлға өз эмоциясын және өз ойлары мен мінез-құлқын, өзінің күшті және әлсіз тұстарын ұғына біледі, өзіне-өзі сенеді.

Өзін-өзі басқару. Тұлға өзінің импульсивті сезімдері мен мінез-құлқын бақылай алады, эмоцияны позитивті бағытта басқарып, бастамашылдық көрсете біледі, өз міндеттерін орындайды және өзгермелі жағдайларға оңай бейімделеді.

Қоғамдық сана. Адам өзгелердің эмоциясын, қажеттіліктері мен қызығуларын түсінеді, эмоциялық сигналдарды аңғара біледі, әлеуметтік қатынастарда өзін қолайлы сезінеді.

Қатынастарды басқару. Басқалармен жақсы, үйлесімді қатынастарды дамыту әрі сақтау, оларды шабыттандырып, қолдау көрсету, жанжалды басқара білу.

Сонымен эмоциялық интеллект ықпал етеді:

• Жұмыстың нәтижелі болуына. Эмоциялық интеллект жұмыс орнында әлеуметтік қиындықтарға бағдарлануға, басқаларды басқаруға және оларды түрткілендіруге, жетістіктерге жетуге көмектеседі. Сондықтан эмоциялық интеллектіні кәсіби мүмкіндік ретінде қарастыруға болады.
• Физикалық денсаулыққа. Егер стресс жағдайын басқара алмаса, ол қиын мәселелердің туындауына әкеледі. Стрессті қадағалап, басқара алмаудан қан қысымы көтеріліп, иммундық жүйе әлсірейді, жүрек ұстамасының тәуекелдігі артады, қартаю үрдісі тездейді.
• Психикалық денсаулыққа. Басқарылмайтын стресс психикалық денсаулыққа да әсер етпей қоймайды, адам мазасыздық, депрессияға ұрымтал болып келеді. Егер адам өз эмоцияларын басқара алмаса, ұнжырғасы түсіп, көңіл-күйі де болмайды. Оның үстіне басқалармен берік қатынастар орната алмаудан адам жалғыздық күйін кешеді.
• Қарым-қатынасқа. Егер адам өз эмоцияларын түсініп, оларды бақылай білсе, өзгелерге де түсіністікпен қарап, жеке өмірінде де, қызметте де үйлесімді қарым-қатынас орната алады.

Сонымен, мақаламызды қорытындылай келе, эмоциялық интеллект – бұл өзінің және өзгелердің эмоцияларын түсіну, өзінің және өзге адамдардың эмоцияларын басқара білу қабілеті, осы білімдерді белгілі бір мәселелердің туындау себебін анықтауда тиімді қолдану және оларды шешу. Адамның өмірдің қай саласында болмасын жетістіктерге кенелуі тек оның өмір тәжірибесіне, біліміне, дағды, қабілеттеріне ғана емес, сонымен қатар эмоциялық интеллект сапасына да байланысты деп тұжырымдаймыз.