Мектепке дейінгі ұйымда кілем тоқу әдістері

Абылаева Жадыра Сырлыбаевна,
Жамбыл облысы Жамбыл ауданы Аса ауылы
«Балдырған» бөбекжай-бақшасының» әдіскері

Кілем тоқу үшін қандай материал мен құрал-жабдықтар қажет деп ойлайсыңдар?  Жалпы, мектепке дейінгі ұйымда кілем тоқу әдістері қандай? Сонымен қатар, мектепке дейінгі ұйымда кілем тоқу әдістерін түмен халқының көрнекті кілемдерін тоқып үйретеміз. 

Кілем тоқу үшін түрлі түсті жіп, тоқыма станок немесе кесте кергіш, кілем тоқуға арналған селдір мата, суыртпақтарды іліп алуға арналған ілмек, алдарғы, қайшы керек. Тоқыма станок «өрмек» деп аталады. Бірақ мектепке дейінгі балаларға тоқыма станогының орнына жіпті керуге қажетті тіліктері бар жақтаулар қолданылады. Арқау жіпті қолмен өткізуге болады, бірақ қайықты қолдану жұмысты едәуір жеңілдетеді.

Тоқымашылықта қолданылатын кез келген қондырғының негізінде көлденең және тік бағытталған жіптер белгілі бір реттілікпен өзара тік бұрыш жасай айқастырыла тоқылады. Шебер түк жіптерін санап, оның тұтас еніне жеткенше бірақ шалып шығады да, адарғы тарақпен арқауға бастырта қағады. Осылай бір қатарды салып, оны өрнектің нұсқасына қарай кесіп алған соң, тағы да арқауға бастыра адарғы тарақтың тістерімен нықтайды.

Селдір матамен жұмыс істеген кезде жіптерді алдын ала даярлау қажет. Ұзындығын бірдей етіп, бірнеше жіп кесіп алу қажет. Картонды айналдыра жіппен орап, кейін үсті мен астын қиып алуға болады. Арнайы ілмектің көмегімен селдір матаға жіптер айқастырылып, торларға түйіндеп байланады. Ол үшін кәдімгі ілмекті пайдалануға да болады, алайда арнайы ілмекті пайдаланған ыңғайлы әрі өрнек те әдемі түседі.  Кілемшені тоқып болған соң, жіптерді біркелкі етіп қиып шығу керек. Түк қысқа болған сайын өрнек айқын түседі. Міне, мектепке дейінгі ұйымдағы балаларға осындай әдіспен кілем тоқуды үйретуге болады.

Жалпы, халық арасында тақыр кілемнің – арабы кілем, тақта кілем, боднос кілем, орама кілем (оны кейде, жергілікті аймақтарда шегірен кілем деп те атай береді) сияқты атаулары кездеседі.
Арабы кілем, сірә, еліміздің оңтүстік өңіріне қоныстанған (Амударияның төменгі ағасына) арабтар ұрпақтарынан ауысқан болуы керек. Арабы кілем аралас техникамен, яғни, орама сияқты және терме тәсілдері қатар қолданылып тоқылады. Бұл кілемнің ерекшелігі қызыл, сары түсті төсегіне (фонға) сумен ажыратылған бірнеше қатар жалпақ жолақтарға ірі өрнектер тоқылып, аралықтарына түрлі өрнектерден тұратын су деп аталатын жіңішке жолақтар жүргізіледі. Арабы кілем тоқу қазақтар мен қатар өзге де түркі халықтарында, яғни башқұрт, татарларда да кездеседі. Жоғарыда айтылғандай қазақ шеберлерінің тоқыған арабы кілемінің композициялық шешімі этникалық сипаттағы – алабас, өрмекші, ботакөз, қазмойын, тұмарша, итқұйрық, құсізі өрнектерге негізделген, яғни, қазақы сипатта болып келеді. Міне біз түркі халықтарының кілемдерінің түрлерін тансытырдық. Солардың ішінде Түмен халқының мектепке дейінгі ұйымда кілем тоқу әдістеріне толығырақ тоқталып өтсек.

Түмен кілемдерін жасаудың ерекшеліктері мен кезеңдері туралы балалардың түсініктерін кеңейтіп, балаларды кәсіптермен, (қырқушы, тоқымашы, сырлаушы) тұрмыстық заттармен, оның ішінде айналдыру дөңгелегі, жүн, шпиндельмен таныстырамыз

Тәжірибелік іс-әрекет барысында мақтаның, жүннің, жіптердің қасиеттері туралы білімдерін байытып, балаларды ойлауға, өз болжамдарын белсенді түрде айтуға үйретеміз.

Шығармашылық үдерісінде балалардың жеке қасиеттерін дамытып, жолдастарының пікірін ескере отырып, жеке де, топпен де жұмыс істей білуді  үйретеміз. Сонымен қатар, балалардың белсенді сөздік қорына қырқушы, иіруші, иіруші, тоқушы сөздерін енгіземіз. Мұның барлығы әлеуметтік–коммуникативтік даму, сөйлеуді дамыту танымдық даму, көркемдік–эстетикалық дамуды күшейтеді.

Ендеше «Кілем тоқу» презентациясы; 12-ленталар (6-қара және 6-ақ) командаларға тарату үшін; «Үздік қырқушы», «Үздік иіруші», «Үздік тоқымашы (тоқушы)» медальдары арқылы мектепке дейінгі балаларды ынталандырып,  2- қой, 2 -қайшы, 2-себет, 2- жүн тастауға арналған жайма, қоқыс себеті; 6- айналдыру дөңгелектері, 6- жүн байлауға арналған жіптер, 6-шпиндельдер, 2 — орындықтар; 12- бояуға арналған ванналар, 12-түрлі-түсті бояулар, 12-араластырғыш таяқшалар, 12 жұп резеңке қолғаптар, 12- алжапқыштар, қолды сүртуге арналған майлықтар; 2 фон, 12 гүл шаблоны, 12 парақ шаблоны, 12 бүршік шаблоны, 12 түтік желім таяқшасы, сүртуге арналған 12 шүберек, қою және ашық жасыл, қызыл, қызғылт, сары, ақ, бургунды, майдалап туралған жүннен жасалған жіптері бар табақтар. сирень, күлгін гүлдер кілем тоқуға қажетті заттар екендігін бүлдіршіндерге түсіндіреміз.

«Ой, балалар, біздің залда қандай жұмсақ кілем бар. Оны мұқият қарастырайық, мұқият ұстайық. Ол қандай?» (Балалардың жауаптары?) «Дұрыс, жарайсыңдар! Сондай әдемі, жұмсақ, үлпілдек кілем, мен оған жайғасқым келеді (отырғым келеді), тіпті жатқым келеді (жатамын). Балалар, сендер қалай ойлайсыңдар, адам кілемді не үшін ойлап тапты?» (Балалардың жауаптары?)

«Әрине, үйді әдемі, жайлы және жылы ұстау үшін. Кілем жасау қиын деп ойлайсыз ба? (Балалардың жауаптары?) Дәл қазір біз нағыз шеберлер сияқты өзіміз кілем тігейік! Кілем ғана емес, дәстүрлі, түмендік, өздігінен тоқылған. Біз келісеміз!» (Балалардың жауаптары?) (Балалар кілемнен көтеріледі)

«Түмен кілемімен біз бұрыннан таныспыз, оның үстіне қандай өрнек салынғаны есіңізде ме?(Балалардың жауаптары?) Ал фон қандай?» (Балалардың жауаптары?)

«Дұрыс, дәстүрлі Түмен кілемі — қара немесе ақ фонда ашық гүл шоғы. Біз Түмен кілемдерімен бұрыннан таныспыз. Олардың қалай жасалғанын еске түсірейік» -деп балаларға  слайд-шоу көрсетеміз.

Жалпы түмен кілемдерінің дәстүрлі өрнегі қарапайым композиция болды. Ортасында раушан, итмұрын және көкнәр бейнесі орналастырылды. Ал кілемдердің астары қандай болды? Фон үшін қара немесе ақ түсті иірілген жіп пайдаланылды ма? Қара түс құнарлылықты білдіреді, ашық гүлдер жазды еске түсіреді. Олай болса, екі командаға бөліп,  бастарында қара лентасы барлар кілемді қара фонда, ал ақ лентасы барлар кілемді ақ фонда жасатамыз. Таспалар топта алдын ала киіледі.

Көбінесе қой жүні кілем жасау үшін пайдаланылады, ол үшін қойды қырқу керек, қойды қырқады. Қой қырқу — бұл ерлердің кәсібі, өйткені бұл өте қиын және қиын. Қойлар көп болған кезде оларды арнайы машиналармен, ал аз болған кезде қайшымен қырқады. Сіз бен бізде тек екі қой бар. Сондықтан қазір мықты ұлдарымыз екі командаға бөлінеді. Әр команда өз қойларын қырқады. Оны тез, тиімді және өте мұқият кесу қажет болады. Кесілген жүнді себетке салыңыз. Тезірек бітіріп, қой ұқыпты қырқылған команда «Үздік қырқушы» атағын алады. Бірақ жұмысқа кірісу үшін қайшыны пайдалану ережелерін есте сақтау қажет. (Балалар ережелерді айтады. Содан кейін әр топ өз қойларын қырқады. Үздік команда медальдармен марапатталады.

Енді біз бұл жүнді сұрыптап, қоқыстардан тазартуымыз керек. Әр командаға жүнін бір үлкен үйіндіге жинап, тазалайық. Тазартылған жүнді себетке салыңыз. Балалар үйілген жүннің айналасына отырып, одан таяқтарды, бұтақтарды, жапырақтарды және басқа қоқыстарды таңдайды. Асығудың қажеті жоқ, ең бастысы жүнді қоқыстардан мұқият тазарту. Сіздің ойыңызша, ол неге сонша лас? Балалар өз жауаптарын айтады.

Ал, жүннен жасалған жіптерді жасауға бәрі дайын. Жіптерді алу үшін жүнді иіру керек. Ол үшін бізге айналдыру дөңгелектері қажет. Педагог балаларға айналдыру дөңгелегін көрсетеді. Айналдыру дөңгелегі үш бөліктен тұрады: қалақ, мойын және түбі. Айналдыру дөңгелегі орындыққа қойылады, тазартылған жүн шпательге бекітіледі, ал түбіне отырады. Содан кейін жүн жіп жасау үшін ақырын тартылып, бұрала бастайды. Бұл жұмыс тек әйелдерге ғана сеніп тапсырылды, өйткені олар шыдамды және ұқыпты. Қызымыз нағыз жіпке айналсын. Олар жіп иіреді, ал қай команда ең ұзын болса, «Ең жақсы иірілген жіп» атағын алады. Балалар кезек-кезек жіпті жасыруға тырысады. Жіптер ұзындығы бойынша бүктеліп, жеңімпаз команданы анықтайды.

«Қараңдаршы, балалар, біздің жіптеріміз қандай әдемі болып шықты. Тек олардың барлығы ақ және сұр, ал біздің кілемдер түрлі-түсті. Бізге түрлі-түсті жіптер керек, ол үшін оларды бояймыз. Жіптерді арнайы ванналарда бояйды. Міне, бізде бояуға арналған ванналар бар, жіптерімізді сонда жібітейік. Сізге арнайы резеңке қолғап киіп, жарты ванна су құйып, бояғыш қосып, арнайы таяқшамен ақырын араластырып, жіптерді дайын ерітіндіге салып, қолғапты майлықпен сүртіп, шешіп, қоқыс жәшігіне салу керек», — деп балаларға айтамыз. Ал, балалар жіптерді бояйды.

Кілем жасау үшін көп уақыт қажет, әр жіп қолмен байланады, сурет мұқият және ұқыпты құрастырылады. Сызбамызды тезірек жасау үшін біз гүлдердің, жапырақтардың және бүршіктердің дайындамаларын алып, осы дайындамаларды жүн жіптермен жабыстырамыз және олардың әрқайсысына өз фонында гүл шоғын саламыз. Балалар шаблондарға майдалап туралған жүннен жасалған жіптерді желімдеу арқылы гүлдер, жапырақтар мен бүршіктер жасап, алдын ала дайындалған фонға қояды. Барлығына «Үздік тоқымашы» төсбелгісін береміз.

«Міне, қараңызшы, бізде қандай сұлулық бар. Осы кілемдермен тобымызды безендірейік, ал кешке аналарымыз бен әкелеріміз келгенде не істеуді үйренгенімізді айтайық», — деп баларды еңбекке белсенді қатысқаны үшін қолпаштаймыз.